[801] อธิคมภาเวน อภิมุขํ ชานนฺตสฺส อภิชานนฺตสฺส, อภิวิสิฏฺเฐน วา ญาเณน ชานนฺตสฺส, อนารมฺมณภูตญฺจ ตํ ฐานํ ปากฏํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถฯ

[802] วสิตาปญฺจกรหิตํ ฌานํ อปฺปคุณํฯ เอตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา จตฺตาริ อารมฺมณานีติ ปญฺญาย ปฏิปทารมฺมณุทฺเทเสน ปญฺญา เอว อุทฺทิฏฺฐาติ สา เอว วิภตฺตาติฯ

จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(5.) ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา

[804] ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธีติ สมาธิองฺคภาเวน ปญฺญา อุทฺทิฏฺฐาติฯ ปีติผรณตาทิวจเนน หิ ตเมว วิภชติ, ‘‘โส อิมเมว กายํ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. 1.226; ม. นิ. 1.427) นเยน ปีติยา สุขสฺส จ ผรณํ เวทิตพฺพํฯ ปีติผรณตาสุขผรณตาหิ อารมฺมเณ ฐตฺวา จตุตฺถชฺฌานสฺส อุปฺปาทนโต ‘‘ปาทา วิยา’’ติ ตา วุตฺตาฯ

ทุติยปญฺจเก จ ‘‘ปญฺจญาณิโก’’ติ สมาธิมุเขน ปญฺจญาณาเนว อุทฺทิฏฺฐานิ นิทฺทิฏฺฐานิ จาติ ทฏฺฐพฺพานิฯ โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกานิ นีวรณปฐมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิฯ อญฺเญ กิเลสา วาเรตพฺพา, อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ วาเรตพฺพญฺจ อตฺถีติ มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณ จ อปฺปโยเคเนว อธิคตตฺตา จ ฐปิตตฺตา จ, อปริหานิวเสน ฐปิตตฺตา วา น สสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตฯ สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตาติ เอเตน อปฺปวตฺตมานายปิ สติยา สติพหุลตาย สโต เอว นามาติ ทสฺเสติฯ ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนาติ เอเตน ปริจฺฉินฺทนสติยา สโตติฯ

ปญฺจกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(6.) ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[805] วิสุทฺธิภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทูร…เป.… รมฺมณายา’’ติ อาหฯ โสตธาตุวิสุทฺธีติ จ จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา วุตฺตาติ ตตฺถ ญาณํ โสตธาตุวิสุทฺธิยา ญาณํฯ ‘‘เจโตปริยญาณ’’นฺติ อิทเมว อตฺถวเสน ‘‘ปรจิตฺเต ญาณ’’นฺติ อุทฺธฏนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ จุตูปปาตญาณสฺส ทิพฺพจกฺขุญาเณกเทสตฺตา ‘‘วณฺณธาตุอารมฺมณา’’ติ วุตฺตํฯ มุทฺธปฺปตฺเตน จุตูปปาตญาณสงฺขาเตน ทิพฺพจกฺขุญาเณน สพฺพํ ทิพฺพจกฺขุญาณนฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

ฉกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(7.) สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา

[806] ตเทว ญาณนฺติ ฉพฺพิธมฺปิ ปจฺจเวกฺขณญาณํ วิปสฺสนารมฺมณภาเวน สห คเหตฺวา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโยฯ ธมฺมฏฺฐิติญาเณนาติ ฉปิ ญาณานิ สงฺขิปิตฺวา วุตฺเตน ญาเณนฯ ขยธมฺมนฺติอาทินา หิ ปกาเรน ปวตฺตญาณสฺส ทสฺสนํ, ญาณวิปสฺสนาทสฺสนโต วิปสฺสนาปฏิวิปสฺสนาทสฺสนมตฺตเมวาติ น ตํ องฺคนฺติ อธิปฺปาโยฯ ปาฬิยํ ปน สพฺพตฺถ ญาณวจเนน องฺคานํ วุตฺตตฺตา นิโรธธมฺมนฺติ ญาณนฺติ อิติ-สทฺเทน ปกาเสตฺวา วุตฺตํ วิปสฺสนาญาณํ สตฺตมํ ญาณนฺติ อยมตฺโถ ทิสฺสติฯ น หิ ยมฺปิ ตํ ธมฺมฏฺฐิติญาณํ, ตมฺปิ ญาณนฺติ สมฺพนฺโธ โหติ ตํญาณคฺคหเณ เอตสฺมิํ ญาณภาวทสฺสนสฺส อนธิปฺเปตตฺตา, ‘‘ขยธมฺมํ…เป.… นิโรธธมฺม’’นฺติ เอเตสํ สมฺพนฺธาภาวปฺปสงฺคโต จาติฯ

สตฺตกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(8.) อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา

[808] วิหาริตพฺพฏฺเฐนาติ ปจฺจนีกธมฺเม, ทุกฺขํ วา วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺเตตพฺพฏฺเฐนฯ

อฏฺฐกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(10.) ทสกนิทฺเทโส